O centrum
Dzieje poznańskich badań środkowoazjatyckich sięgają połowy lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku. Za ich początek możemy uznać 8 miesięczny pobyt stypendialny etnografa, Zbigniewa Jasiewicza , pracownika ówczesnej Katedry Etnografii w Uzbekistanie i Tadżykistanie Rezultaty badań w tych ówczesnych republikach sowieckich zostały przedstawione w licznych artykułach naukowych i popularnonaukowych, zaś monografia „Uzbecy. Studia nad przeobrażeniami spoleczno-kulturowymi w XIX i XX wieku” do dziś stanowi cenione źródło wiedzy. Praca ta była też podstawą habilitacji jej autora. Problematyka środkowoazjatycka zaczęła też zajmować poczesne miejsce w zajęciach dydaktycznych.
Niewątpliwie wykłady i seminaria Z. Jasiewicza zainspirowały piszącego te słowa do zajęcia się również problematyką środkowoazjatycką, lecz w pozaradzieckiej części regionu. W roku 1973 pojawił się pomysł przygotowania i przeprowadzenia badań terenowych w Afganistanie. Kraj ten dla początkującego etnografa jawił się jako niezmiernie atrakcyjne miejsce dla badań społeczeństwa tradycyjnego, nieznacznie dotkniętego jeszcze procesami modernizacji. Tak zrodziła się inicjatywa Etnologicznej Wyprawy Azjatyckiej – EWA 76. Inicjatywa ta spotkała się z życzliwym, choć początkowo dość sceptycznym przyjęciem ze strony środowiska akademickiego. Należy pamiętać, że w przeciwieństwie do Warszawy, z której wyjechało kilka „egzotycznych” wypraw badawczych, głównie do Afryki, w środowisku poznańskim była to pierwsza tego typu udana inicjatywa. Z czasem, gdy nieformalny komitet organizacyjny mógł się poszczycić pewnymi osiągnięciami i inicjatywa stawała się coraz bardziej realna, władze uczelni w miarę możliwości włączyły się z pomocą logistyczną. Inicjatywę naszą niewątpliwie uwiarygodniło czynne włączenie się do zespołu Z. Jasiewicza, który wycofał się na rzecz naszej inicjatywy z organizowanej w tym samym czasie studenckiej wyprawy do Indii i w ramach podziału obowiązków przejął kierownictwo naukowe ekspedycji. Kierownictwo organizacyjne pozostało w rękach M. Gawęckiego. Z. Jasiewicz był też inicjatorem powołania w 1975 roku w ramach ówczesnej Katedry Etnografii Zespołu do Badań nad Kulturą Azji Środkowej. Wyniki badań naukowych, zgromadzone kolekcje muzealne, liczne publikacje w krajowych i zagranicznych czasopismach naukowych, sprawiły, że środowisko naukowe zgrupowane w Zespole, zaczęło być dostrzegane w światowej afganologii. Niestety, wydarzenia polityczne jakie rozpoczęły się w Afganistanie w kwietniu 1978 roku, uniemożliwiły zrealizowanie kolejnych projektów badawczych, które planowano powtarzać co dwa lata. Badaniom terenowym i kontaktom zagranicznym nie sprzyjał też rozwój sytuacji w Polsce. Po opracowaniu i opublikowaniu większości materiałów terenowych, w sytuacji braku możliwości w przewidywalnej przyszłości prowadzenia badań terenowych, w okresie stanu wojennego zapadła decyzja o rozwiązaniu Zespołu.
Mimo braku struktury organizacyjnej, problematyka środkowoazjatycka zajmowała poczesne miejsce w działalności dydaktycznej Instytutu Etnologii. Wyrazem atrakcyjności problematyki środkowoazjatyckiej wśród studentów były liczne prace magisterskie powstałe zwłaszcza pod kierunkiem prof. Zbigniewa Jasiewicza. Wartościową grupę stanowiły prace poświęcone polskim badaczom Azji Środkowej. Większość tych prac z czasem doczekała się publikacji.
Upadek Związku Radzieckiego, powstanie nowych organizmów państwowych w Azji Środkowej oraz możliwość swobodnego poruszania się po ich terytoriach zaktywizowało nasze środowisko naukowe. Dla piszącego te słowa niezmiernie ważne i interesujące jawiły się zakrojone na szeroką skalę badania nad kulturą i świadomością etniczną Polaków deportowanych do Kazachstanu w 1936 roku z terenów Ukrainy. Wiedza na ten temat w Polsce była znikoma, Funkcjonowało wiele sprzecznych opinii, zupełnie nie znana była też liczba Polaków w Azji Środkowej. Władze państwowe oraz społeczeństwo poczuwały się do obowiązku zadośćuczynienia tak okrutnie doświadczonym przez system sowiecki rodakom. Spontanicznie rodziły się różne inicjatywy pomocy humanitarnej, rozpoczęła się dyskusja na temat repatriacji. Do Azji Środkowej trafili też po pracy pierwsi nauczyciele i księża z Polski. Do Polski zaczęły przyjeżdżać dzieci i młodzież na letni wypoczynek, na polskich uczelniach pojawili się pierwsi studenci z Kazachstanu. Pierwszy indywidualny wyjazd badawczy odbyłem jesienią 1989 roku. Później było tych wyjazdów do 1994 roku jeszcze ponad 10, zawsze już w większym gronie pracowników naukowych bądź studentów. Badania finansowała początkowo macierzysta uczelnia – UAM, później Stowarzyszenie „Wspólnota Polska” oraz Komitet Badań Naukowych. Wyniki badań publikowane w formie raportów oraz artykułów stanowiły znaczący wkład w poznanie problemu. Raporty nasze zaś funkcjonowały przez kilka lat jako ekspertyzy w centralnych instytucjach władzy i stanowiły materiał wyjściowy przy podejmowaniu ważnych decyzji w zakresie pomocy Polakom na Wschodzie. W ekspedycji badawczej latem 1993 roku wzięło udział równocześnie 11 osób, w tym 6 studentów. Ten etap badań pozwolił zgromadzić porównywalne dane ilościowe w kilkunastu punktów badawczych.
W roku 1992 delegacja UAM w składzie: prorektor prof. J. Strzałko oraz dr M. Gawęcki podpisała w Almaty umowę o współpracy między naszą uczelnią a głównym kazachstańskim Uniwersytetem im Al-Farabi. Dzięki tej inicjatywie, w kolejnych badaniach brali udział również naukowcy kazachstańscy. Wydział Historyczny gościł także wykładowców z Almaty.
Uczestniczący w badaniach studenci w oparciu o zgromadzone podczas badań przygotowali interesujące prace magisterskie, zaś jeden z nich napisał także książkę. Biorący udział w badaniach etnolog, pracownik Muzeum Instrumentów Muzycznych – mgr J. Jaskulski zgromadził wartościową kolekcję kazachskich instrumentów, nawiazał liczne kontakty naukowe, które owocowały podczas jego kolejnych pobytów badawczych w Azji Środkowej. Dzięki tym pobytom poznańskie muzeum może się poszczycić najbogatszą w Europie kolekcją kazachskich instrumentów muzycznych. J. Jaskulski był też pomysłodawcą i głównym wykonawcą wystawy „W stepie dalekim” zorganizowanej przez Muzeum Narodowe w Poznaniu, UAM oraz Muzeum Narodowe w Ałmaty. Wystawa była eksponowana w Kazachstanie i w Polsce z okazji 60 rocznicy deportacji Polaków do Kazachstanu. Kolejna jej edycja miała miejsce 10 lat później. Obu edycjom wystawy towarzyszyła publikacja książkowa. Inny z uczestników badań polonijnych z roku 1993 , turkolog, dr H. Jankowski nawiązał liczne kontakty, przeprowadził konsultacje naukowe, które utwierdziły go w przekonaniu o celowości uruchomienia w ramach młodej poznańskiej turkologii specjalizacji – filologia kazachska. Grupa studentów i nauczycieli akademickich tej specjalizacji rozszerzyła spektrum zainteresowań środkowoazjatyckich o zagadnienia języka i literatury.
Odrębny nurt poznańskich badań środkowoazjatyckich stanowią badania archeologiczne. Historia ich sięga 1992 roku kiedy to w ramach studenckiej inicjatywy Koła Naukowego Studentów Archeologii Instytutu Prahistorii UAM zorganizowano pierwszą rozpoznawczą wyprawę do Uzbekistanu. W kolejnym roku zaowocowała ona podpisaniem umowy o współpracy pomiędzy UAM a Instytutem Archeologii Akademii Nauk Republiki Uzbekistanu. Badania kontynuowano na poziomie studiów magisterskich i doktoranckich w Instytucie Prahistorii, a od 2000 roku w ramach Instytutu Wschodniego UAM. Ogółem w latach 1992-2003 zorganizowano dziewięć wypraw badawczych, głównie do Uzbekistanu i Kazachstanu, podjęto także studia porównawcze sztuki środkowoazjatyckiej i syberyskiej (badania na Ałtaju). Inicjatorem i głównym realizatorem tego nurtu badań jest dr hab. A. Rozwadowski, który dzięki tym badaniom i licznym publikacjom zaliczany jest do czołowych specjalistów w dziedzinie sztuki naskalnej.
W roku 1994 zakończony został etap intensywnych badań terenowych nad historią, kulturą i świadomością etniczną kazachstańskich Polaków. W tym też roku, piszący te słowa został powołany na stanowisko ambasadora RP w Kazachstanie i Kirgistanie. Służba dyplomatyczna w tym pionierskim okresie była zajęciem niezmiernie absorbującym. Nie na tyle jednak, aby oderwać mnie zupełnie od pracy na rzecz rozwoju badań środkowoazjatyckich w Polsce, szczególnie zaś na macierzystej uczelni. Starałem się też zachęcać do wizyt w interesującym nas terenie swych poznańskich współpracowników. W mych działaniach na rzecz rozwoju kontaktów naukowych między UAM a instytucjami naukowymi w krajach mej akredytacji wspierały mnie władze rektorskie, zwłaszcza ówczesny rektor prof. S. Jurga, dyrektor mego macierzystego Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej, prof. A. Posern-Zieliński, jego poprzednik prof. Z. Jasiewicz jak i dyrektor młodego wówczas Instytutu Wschodniego, prof. G. Kotlarski.
Znaczącym impulsem dla rozwoju naszych środkowoazjatyckich inicjatyw naukowych i dydaktycznych była wizyta rektora UAM prof. S. Jurgi. Miał on okazję zapoznać się z uniwersytetami w Kazachstanie i w Kirgistanie. Zaprosił wówczas 10 młodych adeptów nauki z uniwersytetu w Biszkeku na roczny staż naukowy na UAM. Ta ze wszech miar cenna inicjatywa zaowocowała dwoma rozprawami doktorskimi obronionymi na naszej uczelni oraz tym, że grono młodych, życzliwych nam pracowników naukowych w tym kraju uległo rozszerzeniu. W czasie tej wizyty przedstawiłem też rektorowi pomysł utworzenia w jednym z krajów regionu stałej Stacji Naukowo-Badawczej UAM. Pomysł ten spotkał się z pełna aprobatą i deklaracją daleko posuniętej pomocy w jego realizacji.
Misję dyplomatyczną zakończyłem w 2000 roku i powróciłem do pracy w macierzystej uczelni, lecz nie w Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej a w Instytucie Wschodoznawstwa. W tym też roku do tego Instytutu przeniósł się dr hab. A. Rozwadowski, który obecnie kieruje Zakładem Azji Środkowej i Syberii. Pozwoliło na intensywny rozwój specjalizacji środkowoazjatyckiej w ramach tej placówki. Do programu nauczania na kierunku wschodoznawstwo wprowadzono jako obligatoryjne bądź jako fakultatywne kilka zajęć z interesującej nas problematyki. Corocznie też kilkoro studentów odbywa staże naukowe w środkowoazjatyckich, zwłaszcza kazachstańskich wyższych uczelniach. Dzięki tym wyjazdom powstają wartościowe prace magisterskie. Niektóre z nich zostały nagrodzone nagrodami resortowymi (np. Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Ministerstwa Infrastruktury).
Zainteresowania naukowe problematyką środkowoazjatycką, zrodzone podczas wyjazdów studenckich nie zawsze kończą się na etapie obrony pracy magisterskiej. Często ich wyrazem są publikacje naukowe w renomowanych wydawnictwach oraz przewody doktorskie, wsparte gruntownymi, wielokrotnymi badaniami terenowymi.
Wieloletnie badania terenowe z dziedziny antropologii medycznej w Azji Środkowej, zakończone habilitacją na Wydziale Historycznym UAM, przyczyniły się do wprowadzenia tej problematyki do nauki polskiej.
Odrębną kategorię osób z poznańskiego środowiska naukowego związanych czynnie z terenem Azji Środkowej są nauczyciele języka polskiego na wyższych uczelniach w Kazachstanie, Kirgistanie i Uzbekistanie. Tak się składa, że większość lektorów pracujących w przeszłości w Biszkeku, czy Ałmaty pochodzi z naszej uczelni. Ocena ich pracy, ich zaangażowanie i kreatywność przyczynia się miedzy innymi do tego, że w krajach ich pracy Poznań postrzegany jest jako wiodący ośrodek aktywnie zaangażowany w sprawy regionu. Nauczyciele ci, po zakończeniu swej misji i po powrocie na macierzystą uczelnię angażują się w pracę naukową i popularyzatorską. Staże dydaktyczne dla studentów polonistyki z Azji Środkowej, odbywające się w Poznaniu, sprzyjają nawiązywaniu kontaktów z naszymi studentami, zaś wielu słuchaczy lektoratów języka polskiego z Armaty czy Biszkeku przyjeżdża do Poznania na studia magisterskie czy doktoranckie.
Swego rodzaju wizytówką poznańskiego ośrodka środkowoazjatyckiego jest jedyna w Polsce i w Europie środkowej specjalizacja kazachska w ramach filologii tureckiej w Katedrze Studiów Azjatyckich. W ramach tej katedry aktywnie działa Pracownia Studiów Kazachskich, kierowana przez dr Gulayhan Aqtay. Studenci nie tylko poznają język lecz również zagadnienia szeroko rozumianej kultury regionu. Dzięki bardzo dobrej współpracy specjalistów z Instytutu Wschodniego, Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej, w którym problematyką środkowoazjatycką się prof. Danuta Penkala-Gawęcka i prof.-senior Zbigniew Jasiewicz oraz Katedry Studiów Azjatyckich, kierowanej przez prof. Henryka Jankowskiego, obok specjalistów starszego pokolenia wyrosło grono młodych, doskonale przygotowanych, znających teren i języki adeptów nauki wiążących swą naukową karierę szeroko rozumianą Azją Środkową. W naszych badaniach już dawno wyszliśmy poza granice tradycyjnie rozumianej Azji Środkowej. W orbicie naszych zainteresowań znajduje się także południowa Syberia, Mongolia oraz północne i zachodnie Chiny.
Dziś nasze „środkowoazjatyckie grono” w zdecydowanej większości reprezentowane jest przez przedstawicieli nauk humanistycznych. Mamy jednakże nadzieję, że dołączą do nas liczniej przedstawiciele innych dziedzin nauki.
Nie dla wszystkich badaczy niestety znajduję się miejsce w formalnych strukturach uniwersyteckich. Z myślą o stworzeniu płaszczyzny współpracy dla wszystkich zajmujących się działalnością naukową i popularno-naukową w różnych dziedzinach wiedzy związaną z szeroko rozumianą Azją Środkową , Rektor UAM powołał do życia w dniu 1 czerwca 2004 r. Centrum Badań Środkowoazjatyckich jako jednostkę międzywydziałową, podległą bezpośrednio Rektorowi.
M.Gawęcki
