Rosja i Chiny rozpatrywane są zazwyczaj w literaturze przedmiotowej przez pryzmat ich relacji ze światem zewnętrznym, bez uwzględnienia ich wzajemnych interakcji na poziomie lokalnym. Analizy stosunków rosyjsko-chińskich koncentrują się przede wszystkim na bazie instytucjonalno-prawnej współpracy gospodarczej, limitacji granic oraz (często zbyt dramatyzowanym) wpływie migracji chińskiej na życie społeczno-gospodarcze Syberii i Dalekiego Wschodu. Doceniając wagę i wkład tych perspektyw badawczych, warto zaznaczyć, że lokalny wymiar współpracy, konkurencji i konfrontacji na granicy rosyjsko-chińskiej zostaje pominięty w ogólnych perspektywach. Dotyczy to szczególnie aktywności w polu symbolicznym, gdzie terytoria przygraniczne są konstytutywnym elementem tożsamości narodowych.Powstały w wyniku wieloletnich interakcji pomiędzy kulturami: chińską, mongolską, rosyjską i tungusko-mandżurską, hybrydyczny świat Zabajkala (i szerzej Dalekiego Wschodu) oraz Hulun Buiru jest opisywany i konstruowany przy pomocy czarno-białych dyskursów dramatyzujących podziały kulturowe, granice biologiczne oraz przepaście cywilizacyjne. Dekomunizacja w Mongolii, niekonsekwentna dekomunizacja w Rosji oraz nacjonalistyczna korekta ideologii komunistycznej w Chinach w znacznym stopniu przyczyniają się do specyficznej syntezy dyskursów narodowych z wyobrażeniami, słownikiem i praktykami z okresu zimnowojennego.
Wschodnie Zabajkale i Hulun Buir, przylegające do siebie geograficznie i kulturowo tereny historycznie zamieszkałe przez Mongołów i Ewenków, od drugiej połowy XVII wieku znajdowały się pod panowaniem Rosji i Chin. Spowodowało to nie tylko włączenie tych regionów do modeli zarządzania granicą rosyjsko-chińską, lecz i stałe obciążenie trójkąta relacji chińsko-mongolsko-rosyjskich konfrontacją cywilizacyjną pomiędzy dwoma potęgami Azji Wschodniej. Gospodarcza, administracyjna i migracyjna polityka mocarstw sprawiła, że analizowane regiony stały się przestrzenią zderzenia się kultur, opcji politycznych, wyznań i mitologii narodowych. Bez względu na asymetrię demograficzną, gospodarczą i militarną każdy z elementów trójkąta odgrywał szczególną rolę w dyskursach narodowych sąsiadów, powodując nakładanie się i współwystępowanie wzajemnie wykluczających się postaw nieufności, wdzięczności, traum i umiarkowanej sympatii. We wszystkich trzech krajach narracje o regionach były uwikłane w ogólne konceptualizacje podziałów cywilizacyjno-kulturowych, oczekiwanych struktur podporządkowania. Narrację te pełniły również ważną funkcje w legitymizacji „sprawiedliwych” granic. To niezwykłe natężenie historiozoficznego „wyścigu zbrojeń” wywołało w analizowanych regionach skrajną intensyfikację podziałów etnicznych, wyznaniowych i rasowych.
Teksty przedstawione w antologii ilustrują spotkanie badań granicznych z refleksją nad temporalnym wymiarem ludzkiego doświadczenia w warunkach niejasnych tożsamości, statusów i zmienności modeli zarządzania granicą. Analizy praktyk dyskursywnych państwa, ruchów oporu, architektury instytucjonalnej i gospodarczych uwarunkowań transgraniczności będą niepełne bez uwzględnienia strategii ludzi znajdujących się w cieniu granicy: ich oczekiwań, postaw, pomyłek i przede wszystkim pamięci. Zatarta pomiędzy dwoma (lub trzema) strukturami oficjalnej i coraz bardziej skodyfikowanej wiedzy, ludność przygraniczna musiała bronić swej pamięci i technologii przetrwania. Rozszyfrowanie protokołów ukrytych (hidden transcripts), praktyk, wyłomów, zasadniczo innych technologii czytania, alternatywnych pamięci oraz geografii stanowi obecnie wyzwanie dla badań granicznych, zmuszonych rozwojem dyscypliny do większej uważności wobec tego, co się dzieje „obok granic”, „poprzez granice” i „ponad granicami”
Spis treści:
Ivan PESHKOV
W poszukiwaniu nowych wymiarów graniczności: czy inna przeszłość graniczna
jest możliwa?
Nikolay TSYREMPILOV
Za świętą Dharmę i Białego Cara – Cesarstwo Rosyjskie oczyma buriackich
buddystów od XVIII do początku XX wieku
Caroline HUMPHREY
Czy Zomia może być ideą pożyteczną w badaniach nad Azją Wewnętrzną?
Leonid BLACHER
Daleko od państwa: zjawisko samoorganizacji chłopstwa nadamurskiego
na przełomie XIX i XX w.
Elena LI, Viktor DYATLOV
„Dziś chiński niewolnik, a jutro – pan”: Chińczycy w nanajskiej wsi
Zhang JIANHUA (张建华)
Od powieści do filmu, od konfliktu do przyjaźni: Dersu Uzała w stosunkach
radziecko-chińskich
ANEKS
Wybrana bibliografia: badania graniczne
Skrypt: Granica i przeszłość. Ku nowym wymiarom retrospektywnej graniczności
(Ivan PESHKOV)
Wersja elektroniczna dostępna pod adresem:
ANTOLOGIA Granica i przeszłość
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Wydawnictwo Naukowe Wydziału Nauk Politycznych i Dziennikarstwa
Poznań 2019
Praca powstała w wyniku realizacji projektu badawczego o nr 2012/05/E/HS 3/03527
finansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki.
